Σχολεία σε μετάβαση

Έχοντας επανειλημμένα θίξει στο παρελθόν την άμεση σχέση αλληλεξάρτησης της παιδείας και των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών, θα θέλαμε σε αυτό το κείμενο να εμβαθύνουμε λίγο παραπάνω στις έννοιες του σχολείου ως φορέα κοινωνικοποίησης και της συμπερίληψης. Άλλωστε το κείμενο του Teacher Tom μας δίνει μια πολύ καλή αφορμή για να φέρουμε στο προσκήνιο, όλα αυτά τα πρακτικά ζητήματα που προκύπτουν σχετικά με την έννοια ‘σχολείο σε μετάβαση’.

Όπως παραδέχεται και ο Teacher Tom στην εισαγωγή του «Συχνά γράφω εδώ ως κριτικός των κανονικών σχολείων με τα υποχρεωτικά, έξωθεν προσχεδιασμένα, τυποποιημένα προγράμματα σπουδών που υποβαθμίζουν τα συμφέροντα των νεότερων πολιτών μας υπέρ των ενηλίκων, αποφασίζοντας τι, πότε και πώς θα μαθαίνουν τα παιδιά. Είναι ένα σύστημα που αντιτίθεται σε όσα γνωρίζουμε για το πώς τα ανθρώπινα όντα έχουν σχεδιαστεί να μαθαίνουν αβίαστα , ένα προϊόν της Βιομηχανικής Επανάστασης που έχει παραμείνει σχεδόν αμετάβλητο μέχρι σήμερα, διαιωνισμένο από συνήθεια και όχι από συνεχή, αυστηρή εφαρμογή της επιστήμης. Τα αποδεικτικά στοιχεία είναι σαφή:  εάν επιθυμούσαμε αληθινά καλά μορφωμένους πολίτες, που μπορούν να στοχάζονται για τον εαυτό τους, να αμφισβητήσουν την εξουσία, να υπερασπιστούν τις πεποιθήσεις και τις αξίες τους, ανθρώπους που είναι κοινωνικοί, με κίνητρα και ικανοί να συνεργαστούν καλά με τους άλλους, τότε θα είχαμε μεταμορφώσει εδώ και πολύ καιρό τα σχολεία μας σε χώρους όπου τα παιδιά,  κατευθύνουν το δικό τους πεδίο προς την "κατάκτηση" της γνώσης»

Τα τελευταία δύο χρόνια έχει παρατηρηθει μια κινητικότητα σχετικά με τις λεγόμενες ‘εναλλακτικές’ μορφές εκπαίδευσης στη χώρα μας, με ένα όλο και αυξανόμενο αριθμό γονέων και παιδαγωγών που έχουν αναζητήσει ή ιδρύσει ιδιωτικά σχολεία που εφαρμόζουν, για παράδειγμα, τη μέθοδο Waldorf ή Montessori ή Reggio Emilia δίχως βέβαια να διαθέτουν την επιλογή ίδρυσης ενός δημοκρατικού σχολείου στο μοντέλο ενός ελεύθερου σχολείου όπως το Sudbury Valley School λόγω των αυστηρών σχετικών νομοθετικών περιορισμών.  Όλοι αυτοί είναι πολύ ικανοποιητικοί τρόποι για κάποιους ιδιώτες να αποχωρήσουν από τη συμβατική δημόσια εκπαίδευση, αλλά υπάρχει ένα όριο για το πόσοι από εμάς μπορούμε να αντέξουμε οικονομικά το κόστος, είτε σε χρόνο είτε σε χρήμα.  

Τον ίδιο προβληματισμό  εκφράζει και ο Teacher Tom στο άρθρο του τονίζοντας «ότι μια πραγματική μεταμόρφωση της εκπαίδευσης…., η οποία περιλαμβάνει τα παιδιά, πρέπει να είναι δημόσια: οι ουσιαστικά μορφωμένοι πολίτες είναι δημόσιο αγαθό, το οποίο είναι ζωτικό για όλους τους πολίτες, καθώς είναι η μόνη εγγύηση για το μεγάλο μας πείραμα στην αυτονομία. Επομένως, αυτό που σκέφτομαι εδώ είναι μια πραγματική μεταμόρφωση της δημόσιας εκπαίδευσης, η οποία, πιστεύω, είναι απαραίτητη, εάν επιθυμούμε η δημοκρατία μας να συνεχίσει να ευδοκιμεί». Βέβαια, ίσως να αντιλαμβάνεται τη δημοκρατία σε διαφορετικό πλαίσιο ή ίσως υπονοεί την άμεση δημοκρατία , όταν ειδικά αναφέρεται σε πείραμα που περιλαμβάνει δράση αυτοδιεύθυνσης.

Εδώ έρχεται να απαντήσει η εξαιρετική πρωτοβουλία της παιδαγωγικής ομάδας «Το Σκασιαρχείο» που με συνεχείς παρεμβάσεις βασισμένες στην παιδαγωγική Φρενέ, προτείνει καινοτόμες πρακτικές στο ελληνικό δημόσιο σχολείο που σε πειραματικό στάδιο έγιναν δεκτές από το αρμόδιο υπουργείο και το Ι.Ε.Π. Στόχος τους είναι η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η διάχυση των καλών πρακτικών και της δημοκρατικής τάξης στην ελληνική σχολική κοινότητα. Με τους υπάρχοντες νομικούς περιορισμούς σε ισχύ (όσον αφορά ένα δομημένο αναλυτικό πρόγραμμα και την ελλιπή συμμετοχή των μαθητών κ μαθητριών στην διαχείριση των σπουδών τους και του σχολικού τους περιβάλλοντος) , αυτό είναι ένα πείραμα που μπορεί να δώσει μερικές ανάσες σε ένα κατά τα άλλα αποπνιχτικό σχολείο, αλλά δυστυχώς δεν αγγίζει το ίδιο το δικαίωμα των ανηλίκων για επιλογή των τρόπων, τόπων και χρόνου της μαθησιακής διαδικασίας. Δηλαδή την αντιμετώπιση των παιδιών ως ενεργών υποκειμένων που εκφράζουν άποψη για τα θέματα που τα αφορούν και γίνεται σεβαστή (βλέπε #άρθρο12)

Όταν η σχολική πράξη περιλαμβάνει δράσεις που ξεκινάνε από τις επιθυμίες και τις ιδιαίτερες ανάγκες των ιδίων των παιδιών, τότε έχουμε μια αυτοκινούμενη και αυτοδιευθυνόμενη σχολική κοινότητα που δεν διαχωρίζει τον ελεύθερο χρόνο από το χρόνο μαθήματος , γιατί τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από το παιχνίδι και την κοινωνική συναναστροφή με ανθρώπους όλης της γκάμας των ηλικιών. Η αυτοκατευθυνόμενη γνωσιακή διαδικασία είναι ο φυσιολογικός τρόπος να μαθαίνουμε , αρκεί να υπάρχει το κατάλληλο πλαίσιο να την υποστηρίξει. Δυστυχώς το σύγχρονο σχολείο λειτουργεί με τρόπο χωριστικό και πάρα τις καλές προθέσεις, τέτοιες δράσεις όπως της παιδαγωγικής Φρενέ, δεν μπορούν να αγγίξουν τον πυρήνα της εκπαίδευσης, που όσο παραμένει δασκαλοκεντρική , ανταγωνιστική και πειθαναγκαστικά "υποχρεωτική" αναιρεί τον σκοπό της αλλά και τα ίδια τα δικαιώματα του παιδιού.

Γράφει ο Teacher Tom: «Αν ξεφορτωθούμε τα σχολεία όπως τα γνωρίζουμε, μου φαίνεται ότι θα χρειαστούμε ακόμα κάτι "σαν" σχολεία, ασφαλή μέρη για τα παιδιά μας να περνούν τις μέρες τους. Εκτός αν αυτή η μεταμόρφωση στην εκπαίδευση έρθει ως μέρος μιας ευρύτερης μεταμόρφωσης στην κοινωνία μας, που δεν απαιτεί τόσες οικογένειες με δύο εισοδήματα, τα "σχολεία" θα πρέπει να συνεχίσουν να εξυπηρετούν αυτή τη λειτουργία. Πράγματι, εκτιμώ ότι οι σχολικές εγκαταστάσεις που έχουμε ήδη χτίσει θα λειτουργήσουν ως σημείο εκκίνησης: μεγάλα κτίρια με πολύ χώρο και, συνήθως, με αρκετή έκταση γης που τα περιβάλλει» . Για τα ελληνικά δεδομένα, ακόμα κι αν υπήρχε η βούληση, κάτι τέτοιο φαντάζει αδύνατον αν όχι αδιανόητο. Σε σχολικά κτίρια πεπαλαιωμένα, με ελλιπείς εγκαταστάσεις και περιορισμένους ανοιχτούς χώρους, όπου στοιβάζονται μικρά παιδιά και επισφαλείς επαγγελματικά εκπαιδευτικοί, θα ήταν ουτοπικό να φανταστούμε μια μεταμόρφωση σε τόσο προχωρημένο στάδιο. Όμως τα επιτυχημένα παραδείγματα πειραματικής αυτοδιεύθυνσης των μικρών σχολείων σε ολιγοπληθείς περιοχές της ελληνικής υπαίθρου, με την ιδιαίτερη δομή της μικροκοινωνίας που εκφράζουν, θα μπορούσαν να γίνουν τα πρότυπα αυτής της μεταμόρφωσης, που δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει και τις κοινωνικοικονομικές συνιστώσες της. Με αυτό εννοούμε μια κοινωνία σε μετάβαση, όπου το ατομικό γίνεται συλλογικό και οι πόροι για την παιδεία διατίθενται από κοινού προς την ευημερία της κοινότητας, προσβλέποντας στην μελλοντική επένδυση στη νέα γενιά. Σε αυτό το θέμα θα επανέλθουμε παρακάτω , αφού πρώτα εξετάσουμε πως φαντάζεται ο Teacher Tom , τα μεταμορφωμένα δημόσια σχολεία.

«Τα παιδιά της γειτονιάς όλων των ηλικιών θα έρχονται σε αυτά τα ‘σχολεία’ τα πρωινά, ακριβώς όπως κάνουν σήμερα και όπως και στο δημοκρατικό μοντέλο ελεύθερης εκπαίδευσης, θα είναι ελεύθερα να εντρυφήσουν στα ενδιαφεροντά τους όλη την ημέρα με την υποστήριξη των "δασκάλων", των οποίων οι θέσεις εργασίας θα επαναπροσδιοριστούν για να μοιάζουν περισσότερο με εκείνες των επαγγελματιών εμψυχωτών, ενήλικες που περνούν τις ημέρες τους με την πρόθεση να μην παρεμβαίνουν ή να κατευθύνουν, αλλά να τα συνοδεύουν στο 'ταξίδι' της ανακάλυψης και να παρεμβαίνουν στον ελάχιστο δυνατό βαθμό»

Η παροχή και η διάθεση ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος (άψυχου και εμψύχου) είναι κατά τη γνώμη μας η αφετηρία για την ελεύθερη δημιουργικότητα και έκφραση της αυτορρύθμισης που θα ήταν ιδανικά το ζητούμενο. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει κάποια εργαλεία μεθοδολογικά καθαρά και όχι χειριστικά, έτσι ώστε να προσαρμόζονται ακόμη κι αυτά στις ιδιαίτερες ανάγκες και απαιτήσεις των συμμετεχόντων, δηλαδή όλων αυτών που αποτελούν τη σχολική κοινότητα.

Στη συνέχεια ο Teacher Tom αναφέρεται στις δραστηριότητες που θα μπορεί να υποστηρίξει ένα μεταμορφωμένο σχολικό περιβάλλον που θα μπορεί να περιλαμβάνει κοινή κουζίνα «όπου οι επαγγελματίες μάγειρες προετοιμάζουν και σερβίρουν γεύματα, με τη διαφορά ότι οι κουζίνες αυτές θα είναι ανοιχτές στα παιδιά να συμμετέχουν, ανάλογα με την ηλικία και τα ενδιαφέροντα τους (π.χ. κοπή, ανάδευση, ζύμωση, σερβίρισμα) υπό την καθοδήγηση του προσωπικού της κουζίνας.

Ομοίως, θα υπήρχε ένας κήπος και ένα θερμοκήπιο με προτίμηση οι επαγγελματίες κηπουροί που θα ήταν υπεύθυνοι για την προμήθεια της κουζίνας να δώσουν επίσης χώρο για τα παιδιά που ενδιαφέρονται για οποιαδήποτε ή για όλες τις πτυχές αυτής της διαδικασίας. Θα υπήρχε ένα λειτουργικό εργαστήριο όπου οι επαγγελματίες ξυλουργοί θα κατασκευάζουν τα έπιπλα και άλλα αντικείμενα που απαιτούνται από το σχολείο, άλλο ένα μέρος όπου τα παιδιά όλων των ηλικιών είναι ευπρόσδεκτα. Αυτά τα μεταμορφωμένα σχολεία θα φιλοξενούσαν μουσικούς και άλλους καλλιτέχνες, μηχανικούς, επιστήμονες υπολογιστών, ψυχολόγους, αθλητές, μάστορες, νοσηλευτές, νομικούς, λογιστές, δασκάλους γιόγκα και άλλους ειδικούς που θα εμπλέκονται με την ιδιαίτερη ενασχόλησή τους, παρέχοντας πάντα χώρο για νέους μαθητευόμενους όλων των ηλικιών, προσφέροντας παραδείγματα ρόλων, υποστήριξη και διδασκαλία, επιτρέποντας στα παιδιά να εξερευνούν, όπως τους υπαγορεύουν οι ηλικίες και τα ενδιαφέροντά τους». Εδώ γίνεται σαφώς αναφορά σε αυτό το μοντέλο σχολείου που αποκαλείται αειφόρο και περιλαμβάνει την ολιστική αντιμετώπιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με σεβασμό στο περιβάλλον και στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε τόπου και κοινότητας, υπηρετώντας μιαν ανθρωπιστική παιδεία σε όλες τις εκδοχές της.

Μια ανοιχτή συμμετοχική δημοκρατική κοινωνία πολιτών, έχει ως προτεραιότητα να διασφαλίσει τις ασθενέστερες ομάδες του πληθυσμού της. Φυσικά και είναι δεδομένη η στήριξη σε όλα αυτά τα παιδιά (δοκιμαζόμενων από την οικονομική κρίση οικογενειών, προσφύγων, μειονοτικών ομάδων) που δεν έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στην εκπαίδευση. Το ζήτημα είναι καθαρά τεχνοκρατικό. Και από τη στιγμή που θα απελευθερωθεί η δυνατότητα αυτοθέσμισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, θα ανοιχτεί ένα ευρύ πεδίο επιλογών, που θα είναι απόλυτα συμπεριληπτικό, τόσο κοινωνικά όσο και ατομικά.

Σε μια πραγματική κοινότητα αλληλέγγυων σχέσεων και διευρυμένης οικογένειας ,η σχολική φοίτηση δεν θα είναι επιβαλλόμενη άνωθεν , αλλά θα προκύπτει από την αυτόβουλη συμμετοχή των ίδιων των άμεσα ενδιαφερομένων (αφού θα λαμβάνεται υπόψη σοβαρά η γνώμη τους και η εξασφάλιση των δικαιωμάτων τους - πχ. σε μια δημοκρατική και συμμετοχική δομή παιδείας , μια μητέρα για παράδειγμα θα είχε το δικαίωμα να προβάλει την επιθυμία της να παρακολουθήσει το σχολικό πρόγραμμα και να γίνει σεβαστή ) σε περιβάλλοντα που ευνοούν την διάχυση της γνώσης βιωματικά. Αυτά τα περιβάλλοντα πασχίζουμε να δημιουργήσουμε αναφέροντας τη δημιουργία νέων κοινωνικών μοντέλων διαβίωσης με άξονα τον κοινοτισμό σε μια πόλη, περιφέρεια και κοινωνία σε μετάβαση. Αλλιώς λέγεται και κοινωνικοποίηση της παιδείας. 

Θίγοντας αυτό το τελευταίο ζήτημα ο Teacher Tom αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αυτά τα "σχολεία" δεν θα ήταν μόνο για παιδιά. Οι ενήλικες της γειτονιάς, για παράδειγμα, θα προσκληθούν στο σχολικό χώρο να περάσουν την ημέρα τους, μοιραζόμενοι τις δεξιότητές τους και τη σοφία τους, συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε γεύματα και χρησιμεύοντας ως ακροατήριο για θεατρικές και μουσικές παραστάσεις. Τα απογεύματα, οι γονείς θα ενθαρρυνθούν, αντί να πάρουν το παιδί τους και να φύγουν βιαστικά, να περάσουν την ώρα τους εκεί, μαζί με άλλες οικογένειες, να γευματίσουν, να χορέψουν, να διαβάσουν στη βιβλιοθήκη ή να κάνουν μια βόλτα γύρω από τα εργαστήρια ή τον κήπο. με τους γείτονές τους, δημιουργώντας κοινότητα.

Κάθε σχολείο γειτονιάς θα είναι "ιδιοκτησία" της γειτονιάς, με τον τρόπο που το συνεργατικό σχολείο μας, ανήκει στους γονείς που εγγράφουν τα παιδιά τους. Κάθε νοικοκυριό θα έχει ίση φωνή στο πώς λειτουργεί το σχολείο τους, διαχειρίζοντας τους πόρους για να εξυπηρετεί καλύτερα την κοινότητά τους, δημιουργώντας δημοκρατικά ένα σχολείο που ανταποκρίνεται απόλυτα στις προσδοκίες και τα όνειρα των ανθρώπων που ζουν εκεί.

Αυτά τα μεταμορφωμένα σχολεία θα ήταν, όπως και η ίδια η δημοκρατία μας, σπουδαία πειράματα, καθένα από τα οποία εξελίσσεται συνεχώς για να εξυπηρετεί τις ανάγκες και τα συμφέροντα της γειτονιάς και ιδιαίτερα των παιδιών. Τα βλέπω να στέκονται στην 'καρδιά' της γειτονιάς τους, σε καθημερινούς χώρους συνάθροισης, μη εμπορευματοποιημένους, που βασίζονται στα κοινά συμφέροντα των ανθρώπων που ζουν στην κοινότητα: χώροι που χρησιμεύουν ως πρότυπα πραγματικής άσκησης αυτονομίας. Φαντάζομαι ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε αυτό το είδος περιβάλλοντος θα ενηλικιωθούν σε πολίτες που χρειαζόμαστε περισσότερο»

Αν πραγματικά ενδιαφερόμαστε για να διορθώσουμε τα ‘κακώς κείμενα’ της παιδείας μας και κατ’επέκταση της ίδιας μας της κοινωνίας , το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναλάβουμε δράση άμεσα, καθώς η ανάγκη για ουσιαστικές αλλαγές είναι περισσότερο επιτακτική σήμερα παρά ποτέ. Το οφείλουμε ως συνειδητοποιημένοι ενήλικες στις επόμενες γενιές. Διαβάστε τη δική μας πρόταση για ένα χειροπιαστό και πρακτικό όραμα για την παιδεία και την μελλοντική μας κοινωνία

"Ο στρατηγικός στόχος δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση του σχολείου σαν
«ξέχωρου σώματος», η κοινωνικοποίηση της εκπαίδευσης και η ενσωμάτωσή της στην κοινωνική ζωή -σε ισορροπία με τη φύση - και στην παραγωγική διαδικασία, κάτω από τον έλεγχο των πολιτών και των άμεσων παραγωγών"     Γιώργος Κολέμπας (βλ. άρθρο)  

Σχετικό άρθρο: #διάφανο_σχολείο