Αναδημοσιεύουμε το παρόν άρθρο, από το Δίκτυο Κριτικής στην Εκπαίδευση, καθώς το βρήκαμε εξαιρετικά ενδιαφέρον για την προαγωγή της συζήτησης για τα δημοκρατικά σχολεία:
Το δημοκρατικό σχολείο αποτελεί το διακηρυγμένο στόχο κάθε προοδευτικής εκπαιδευτικής πρότασης. Από το Εργαστηριακό Σχολείο του John Dewey μέχρι την Ελευθεριακή Αγωγή του Nill στο Summerhill η δημοκρατία μπαίνει στο επίκεντρο του θεωρητικού στοχασμού και του παιδαγωγικού πειραματισμού των παιδαγωγών. Το δημοκρατικό σχολείο δεν υπήρξε ποτέ το σχολείο μίας δημοκρατικής κοινωνίας, αλλά το εργαλείο για την οικοδόμηση μίας βαθύτερης και ευρύτερης δημοκρατίας μέσα από την καλλιέργεια της δημοκρατικής συνείδησης των παιδιών. Ωστόσο το δημοκρατικό σχολείο, όπως και η ίδια η έννοια της δημοκρατίας σταδιακά ενσωματώθηκε στον κυρίαρχο λόγο χάνοντας κάθε ριζοσπαστικά κριτικό περιεχόμενο. Σήμερα, που η αστική δημοκρατία ολισθαίνει σε αυταρχικά, μετά-δημοκρατικά καθεστώτα οφείλουμε να αναστοχαστούμε εκ νέου και με τρόπο ριζοσπαστικό πάνω στην έννοια του δημοκρατικού σχολείου.
Κάθε εκπαιδευτικός πειραματισμός γύρω από την δημοκρατική εκπαίδευση βασίστηκε σε μία συγκεκριμένη θεώρηση περί δημοκρατίας. Ας δούμε συγκεκριμένα πως συνδέθηκε η θεώρηση της δημοκρατίας με το δημοκρατικό σχολείο στο έργο του Dewey και του Nill. Ο Dewey αποτελεί, βεβαίως, την πλέον εμβληματική μορφή της αμερικάνικης δημοκρατικής θεωρίας. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του αγωνίστηκε για την οικοδόμηση μίας ριζοσπαστικής, συμμετοχικής δημοκρατίας. Η δημοκρατία γίνεται κατανοητή ως τρόπος ζωής. Είναι εκείνο το πολίτευμα που προσφέρει τη δυνατότητα στο κάθε άτομο να ικανοποιήσει το ηθικό ιδεώδες της αυτο-πραγμάτωσης του εαυτού. Για την επίτευξη αυτού του ιδεώδους είναι η αναγκαία η καλλιέργεια της θετικής ελευθερίας –η απόκτηση δηλαδή όλων των αναγκαίων εφοδίων για την πραγμάτωση των σκοπών που το άτομο θέτει– της ελεύθερης επικοινωνίας, της ισότιμης συμμετοχής και της κοινωνικής συνεργασίας όλων των ώριμων μελών μιας δημοκρατικής κοινότητας.
Σύμφωνα με τον Dewey, το σχολείο πρέπει να οικοδομηθεί στο πρότυπο μίας αυθεντικής δημοκρατικής κοινότητας, ώστε να καλλιεργεί στα παιδιά εκείνες τις έξεις που προωθούν την κοινωνική δημοκρατία. Σε αυτές περιλαμβάνεται η καλλιέργεια της αναστοχαστικής πειραματικής σκέψης, η ισότιμη συμμετοχή και η συνεργασία εντός της κοινότητας. Μέσα από την καλλιέργεια της αναστοχαστικής πειραματικής σκέψης το παιδί θα αναπτύξει την ικανότητα να ανασυγκροτεί την εμπειρία του και να νοηματοδοτεί τη συμπεριφορά του. Η καλλιέργεια της αναστοχαστικής σκέψης απαιτεί την εγκατάλειψη της παραδοσιακής παιδαγωγικής, σύμφωνα με την οποία οι μαθητές καλούνται να αφομοιώσουν παθητικά ένα προκαθορισμένο σώμα έτοιμων γνώσεων. Επιπλέον, σε αντίθεση με τον έντονα ανταγωνιστικό χαρακτήρα της εξατομικευμένης μάθησης της παραδοσιακής εκπαίδευσης, η μάθηση στη δημοκρατική αγωγή πραγματοποιείται στο πλαίσιο μιας συνεργατικής κοινότητας. Η δημοκρατία σημαίνει ουσιωδώς ισότιμες ευκαιρίες όλων για αυτο-πραγμάτωση και συνεισφορά στις δραστηριότητες της κοινότητας. Ως εκ τούτου, το σχολείο οφείλει να εισάγει το παιδί στις κατάλληλες σχέσεις με τους άλλους σε μια ενότητα εργασίας και σκέψης. Συνοπτικά, για τον Dewey το δημοκρατικό σχολείο συνίσταται όχι σε ορισμένες διαδικασίες λήψης αποφάσεων από του μαθητές, αλλά στο κλίμα επικοινωνίας, συνεργασίας και πειραματισμού που επικρατεί στο σχολείο.
Ο Nill μας προσφέρει μία διαφορετική αντίληψη. Εμφανώς επηρεασμένος από την φροϋδική 
ψυχανάλυση ο ιδρυτής του Summerhill εξισώσει τη δημοκρατία με την ελάττωση των πιέσεων του υπερεγώ και την κατάκτηση της ατομικής αυτονομίας. Ο θεσμός της συνέλευσης του σχολείου, όπου συμμετέχουν ισότιμα μαθητές και εκπαιδευτικοί θεωρείται συχνά η κεντρική έκφραση του δημοκρατικού χαρακτήρα του σχολείου. Ωστόσο, όταν ο Nill αναφέρεται στα επιτεύγματα του σχολείου κάνει λόγο για την προσωπική ευτυχία των ενηλίκων –πρώην μαθητών του σχολείου– που έχουν επιτύχει την ατομική αυτονομία. Ως εκ τούτου εξίσου σημαντικό με τη συνέλευση –αν όχι σπουδαιότερο- πρέπει να θεωρείται η δυνατότητα των παιδιών να μην παρακολουθήσουν τα μαθήματα για όσο διάστημα επιθυμούν. Η δυνατότητα δηλαδή των παιδιών να μην υποταχθούν στις απαιτήσεις του Αναλυτικού Προγράμματος, που συμπυκνώνει τις κοινωνικά καθορισμένες απαιτήσεις του υπερεγώ, ώστε να εκφράσουν και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ασυνείδητου. Όταν μάλιστα αυτές ικανοποιηθούν και επέλθει κάποιου είδους ειρήνευση με το υπερεγώ το παιδί παρακολουθεί από μόνο του τα μαθήματα χωρίς να χρειάζεται κάποια βοήθεια. Και για αυτό ο Nill [σε αντίθεση με σύγχρονες εκδοχές του σχολείου] δεν θεωρεί απαραίτητες τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους και αρκείται στην παραδοσιακή διδασκαλία.
ψυχανάλυση ο ιδρυτής του Summerhill εξισώσει τη δημοκρατία με την ελάττωση των πιέσεων του υπερεγώ και την κατάκτηση της ατομικής αυτονομίας. Ο θεσμός της συνέλευσης του σχολείου, όπου συμμετέχουν ισότιμα μαθητές και εκπαιδευτικοί θεωρείται συχνά η κεντρική έκφραση του δημοκρατικού χαρακτήρα του σχολείου. Ωστόσο, όταν ο Nill αναφέρεται στα επιτεύγματα του σχολείου κάνει λόγο για την προσωπική ευτυχία των ενηλίκων –πρώην μαθητών του σχολείου– που έχουν επιτύχει την ατομική αυτονομία. Ως εκ τούτου εξίσου σημαντικό με τη συνέλευση –αν όχι σπουδαιότερο- πρέπει να θεωρείται η δυνατότητα των παιδιών να μην παρακολουθήσουν τα μαθήματα για όσο διάστημα επιθυμούν. Η δυνατότητα δηλαδή των παιδιών να μην υποταχθούν στις απαιτήσεις του Αναλυτικού Προγράμματος, που συμπυκνώνει τις κοινωνικά καθορισμένες απαιτήσεις του υπερεγώ, ώστε να εκφράσουν και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ασυνείδητου. Όταν μάλιστα αυτές ικανοποιηθούν και επέλθει κάποιου είδους ειρήνευση με το υπερεγώ το παιδί παρακολουθεί από μόνο του τα μαθήματα χωρίς να χρειάζεται κάποια βοήθεια. Και για αυτό ο Nill [σε αντίθεση με σύγχρονες εκδοχές του σχολείου] δεν θεωρεί απαραίτητες τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους και αρκείται στην παραδοσιακή διδασκαλία.
Συνεπώς, η αντίληψη που θα διαμορφώσουμε για το δημοκρατικό σχολείο δεν μπορεί παρά να βασίζεται πάνω στην αντίληψη που έχουμε για την ίδια την δημοκρατία. Οι δύο προαναφερθείσες παιδαγωγικές παραδόσεις προσέφεραν σίγουρα πολλά στην παιδαγωγική θεωρία και πράξη. Μας δίδαξαν την ανάγκη να σεβόμαστε την προσωπικότητα των μαθητών μας και να μεριμνούμε για την καλλιέργεια της θετικής τους ελευθερίας. Αποκομίσαμε ενδιαφέρουσες πρακτικές, όπως η συνέλευση του σχολείου ή/και της τάξης και τα projects. Ταυτόχρονα έχουν δείξει και τα όρια τους. Έμειναν περιθωριακές εκπαιδευτικές προτάσεις, που απευθύνονταν σε μεσοαστικές οικογένειες, ενώ δεν επιδίωξαν να συνδεθούν με εκείνα τα πολιτικά και κοινωνικά κινήματα που στόχευαν στην εμβάθυνση και τη διεύρυνση της δημοκρατίας.
Ο πρωταρχικός λόγος αυτού του περιορισμού είναι η φορμαλιστική αντίληψη γύρω από την εκπαίδευση που διαπερνά αυτές τις προσεγγίσεις. Αν και αναγνωρίζει πως η εκπαίδευση δεν είναι προετοιμασία για τη μετέπειτα ζωή, αλλά είναι η ίδια ζωή, ο Dewey κατανοεί το σχολείο ως ένα ειδικό κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί μία αυθεντική δημοκρατική κοινότητα χωρίς αναφορά στις έντονα αντιδημοκρατικές πτυχές της σύγχρονης κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό, η εκπαίδευση ξεκόβεται από την κοινωνία. Το σχολείο εκλαμβάνεται ως ένα αξιακά ουδέτερο πεδίο δράσης, ως ένα καλά ασφαλισμένο θερμοκήπιο, που μέσα του μπορούν να αναπτυχθούν, αν το επιδιώξουμε, τα άνθη της δημοκρατικής συνείδησης. Αγνοούνται, έτσι, δύο στοιχεία. Πρώτον, παραβλέπεται πως η κοινωνία εισβάλλει με κάθε δυνατό τρόπο μέσα στο σχολείο. Τα παιδιά από τα πρώτα χρόνια της ζωής του είναι σε μεγάλο βαθμό κοινωνικά προσδιορισμένα. Η ίδια η γλώσσα που χρησιμοποιούν ορίζει τον πολιτισμικό ορίζοντα μέσα στον οποίο μπορούν να κινηθούν. Δεύτερον, παραβλέπεται πως η δημοκρατική συνείδηση πρέπει να αναπτύσσεται και να λειτουργεί όχι στο ειδικά διαμορφωμένο, δημοκρατικό πλαίσιο της σχολικής κοινότητας, αλλά κυρίως στην αυταρχική, άνιση και αντιδημοκρατική κοινωνία που μας επιβάλλεται.
Η σύγχρονη συζήτηση για το δημοκρατικό σχολείο οφείλει να πάει πέρα από τις αντιλήψεις του παρελθόντος. Να ανοίξει το σχολείο στη γυμνή πραγματικότητα της κοινωνίας. Ένα ριζοσπαστικό δημοκρατικό σχολείο δεν μπορεί να αυτό-εγκλωβίζεται στα στενά όρια του σχολείου. Είναι κατ΄ ανάγκη ένα σχολείο της κοινότητας. Αποτελεί ένα μορφωτικό κέντρο για όλη την κοινότητα. Ακούει τις ανάγκες της κοινότητας και συμβάλλει στην κινητοποίηση των ανθρώπων για την ικανοποίησή τους. Εκφράζει το αίτημα των αποκλεισμένων να έρθουν στο προσκήνιο και να θέσουν οι ίδιοι τους νόμους που θα τους κυβερνούν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου